شعری که نماد عزاداری محرم شد - مجله یافان

به گزارش مجله یافان، حماسه عاشورا در طی قرن ها اثر بسزایی در شعر و ادبیات فارسی داشته است. در میان آثار خلق شده در این باره نیز مرثیه معروف محتشم کاشانی صندلی منحصر به فردی دارد. باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟/ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟ که خود از حماسه عاشورا نماد پذیرفته حالا سال ها است که به نماد عزاداری محرم تبدیل شده. عده ای بر این باورند که این سوگنامه اثری بیش از یک شعر داشته است.

محتشم باعث شد پادشاهان به شعرهای مذهبی روی آورند

کمال الدین علی محتشم کاشانی ملقب به شمس الشعرا در سال 905 ه.ق در نراق کاشان به دنیا آمد. او از شاعران مشهور قرن دهم هجری و بیشتر دوران زندگی اش را در کاشان ساکن بود. او هم دوره با شاه طهماسب صفوی و فرزندانش بوده. محتشم بزّاز و شَعرباف بود و از پیروان مکتب وقوع در شعر محسوب می شود. او در نوجوانی و جوانی به مطالعه علوم دینی و ادبی پرداخت. از محتشم دیوان شعر، جلالیه، نقل عشاق، ضروریّات و معمّیات به جا مانده است.

ترکیب بند باز این چه شورش است که نام محتشم را در تاریخ ماندگار نموده، از کتاب کلیات او است که در وزن مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن سروده شده است.

مشفق کاشانی درباره محتشم گفته است که پاکی، اعتقاد، استواری و محبت او به اهل بیت باعث شد که بعضی پادشاهان صفوی از جمله شاه طهماسب به اشعار مذهبی روی آورند. او معتقد بود که ترکیب بند معروف این شاعر پرآوازه مرثیه سرای ایران در رثای حسین (ع) و شهدای کربلا در بین تشیع و به ویژه فارسی زبانان زبان زد شد و توجه بسیاری از شاعران را به خود جلب کرد.

در مقاله های مختلفی به آنالیز مرثیه مشهور محتشم از زوایای گوناگون و نیز قیاس آن با شعر دیگر مرثیه سرایان پرداخته شده است. در مقاله آنالیز تطبیقی رثای امام حسین(ع) در شعر شریف رضی و محتشم کاشانی که توسط محمودرضا توکلی محمدی و محسن قربانی حسناوردی نوشته و در نشریه ادبیات تطبیقی دانشگاه شهید باهنر منتشر شده، آمده است: سوگ نامه یا سوگ سروده که در زبان عربی از آن به مرثیه یاد می شود، در زمره انواع شعر غنایی واقع شده است. سوگ سروده آن گاه که رنگ و بوی دینی و مذهبی به خود گیرد، غالبا با عاطفه ای حقیقی همراه است. سوگ نامه های عاشورایی از ماندگارترین نمونه های مرثیه به شمار می آیند. شریف رضی و محتشم کاشانی، به عنوان دو شاعر معروف در مرثیه سرایی عاشورا، اشعار ماندگار و تاثیرگذاری را در این زمینه از خود بر جای گذاشته اند. در میان مرثیه های این دو شاعر مشهور، مضامین یکسان فراوانی به چشم می خورد.

در این مقاله عنوان شده است که شریف رضی و محتشم کاشانی از شاعران معروف ادب عربی و فارسی به شمار می فرایند که در خصوص واقعه کربلا نیز اشعاری دارند. در خصوص مراثی عاشورایی آن ها باید گفت که هر دو شاعر در این اشعار خود، به گونه ای بسیار زیبا به وقایع روز عاشورا و حوادث پس از آن پرداخته اند. از آن جا که هر دو شاعر از شاعران اهل بیت به شمار می آیند و در رثای ایشان اشعار فراوانی دارند، آنالیز تطبیقی رثای این دو می تواند از بسیاری از مضامین مشترک مورد توجه دو شاعر که در دو زبان مختلف در رثای اهل بیت شعر سروده اند، پرده بردارد و زمینه را برای پرداختن به مضامین مشابه، برای پژوهشگران فراهم سازد.

بر اساس این پژوهش، محتشم به صورت اغراق آمیز، لحظه عبور کاروان اسرا از کنار پیکرهای مطهر شهدا را به نمایش می گذارد، در حالی که صدای ناله آن ها از همه جا به گوش می رسد و این صحنه حتی باعث گریه ملائکه شده است.

همچنین محتشم با تعبیر شاه شهید ناشده مدفون به بی غسل و کفن بودن بدن امام حسین(ع) اشاره و ایشان را به پادشاهی تشبیه می نماید که غسل و کفن ندارد و هنوز دفن نشده و در واقع، در این عبارت از متناقض نمایی استفاده نموده است. (شاه و بی غسل و کفن بودن)

بر اساس پژوهش آنالیز تطبیقی رثای امام حسین(ع) در شعر شریف رضی و محتشم کاشانی، محتشم با نوعی روحیه یاس و ناامیدی از دریافت انتقام از قاتلان حسین، معتقد است که این انتقام فقط در روز قیامت و از طریق اهل بیت فراهم می شود و با این انتقام است که عرش الهی به تلاطم درمی آید.

آن انتقام گر نفتادی به روز حشر/ با این عمل معامله دهر چون شدی

آل نبی چو دست تظلم برآورند/ ارکان عرش را به تلاطم درآورند

و

دست عتاب حق به درآید ز آستین/ چون اهل بیت دست در اهل ستم زنند

گرچه مرثیه محتشم به یک واقعه خاص برمی شود اما بسیاری معتقدند که این شعر در ظرف زمان نمی گنجد، شعری که عصر تازه ای را در سرایش مرثیه های مذهبی ایجاد کرد.