بهمن فرمان آرا: گاهی از نسل امروزمان می ترسم؛ اطلاعاتی به اندازه یک اقیانوس دارند، اما به عمق چند سانتی متر - مجله یافان

آقای فرمان آرا! نخستین سفر خارجه تان را به خاطر دارید؟

16ساله بودم. برادرم پیش از من به انگلستان رفته بود تا رشته نساجی، که کسب و کار خانوادگی مان بود را بخواند. من هم راهی شدم. نخستین سفرم بود. هواپیما اول در آتن و بعد در رم و بعد در لندن توقف داشت. با غذاهایی که می دادند توی هواپیما آشنا نبودم، به خاطر همین حالم خیلی بد شد. این خاطره تلخ باعث شد تا سال ها، توی هواپیما هیچ غذایی نخورم.

چه چیز این نخستین سفر برایتان جالب بود؟

در ایران ما خانواده منظم و بادیسیپلینی داشتیم. فقط آدینه ها از خانه بیرون می رفتیم. غذایی هم که در تفریح بیرون می خوردیم چلوکباب بود. هفته ای هم یک بار سینما می رفتیم که می توانستیم ساندویچ و چنین خوردنی هایی بخریم. کل تفریحات ما اینها بودند. من از چنین جهانیی وارد جهانیی شدم که همه چیز دست خودم بود؛ تفریح ، خوراک، برنامه ریزی و... ضمن اینکه اوضاع سفر رفتن ما هم آن روزها، با بچه های امروز فرق می کرد. الان نوه من که توی دبیرستان درس می خواند، 2سال پشت سر هم لهستان رفته. ما که از این سفرها نداشتیم.

در 16سالگی که سال های شکل گیری هویت شما بوده، چه تصوری از انگلستان و... داشتید؟ وقتی رفتید و واقعیت را دیدید، این تصویر چه تغییری کرد؟

من از کودکی عاشق سینما بودم. اصلاً به آنجا رفتم که به مدرسه سینمایی بروم؛ که متأسفانه نداشت. شادمان بودم که مدرسه هنرپیشگی مثل درس های معمولی نبود که مجبور باشم تکلیف خانه انجام بدهم. پدرم قبلا یک سفر به آمریکا رفته بود. با این دوربین هایی که فیلم های گردی هم داشت، تصاویری را به ما نشان داده بود؛ مثلا عکس میدان پیکادلی لندن را دیده بودم. وقتی که واقعاً به آنجا رفتم دیدم که زیاد با تصویرش فرقی نمی نماید. اما غذاهایشان را اصلا دوست نداشتم. همه چیز را آب پز می نمایند. تا جایی که می توانستم فقط مرغ و سیب زمینی می خوردم. از نظر زبان انگلیسی هم مسئله ای نداشتم، چون کلاس های شکوه را می رفتم و پدرم تأکید خاصی داشت تا زبان یاد بگیرم. تصاویر آنجاها را دیده بودم، ولی جایی نرفته بودم.

بعضی ها برایم تعریف می کردند که وقتی مثلاً به نیویورک رفتند، تا یک سال درگیر چیزهایی بودند که دیده بودند و بعد از یک سال، از شوک اولیه خارج شده بودند. شما هم این طوری بودید؟

نه، برای من چنین نبود. البته ما خانواده منسجمی داشتیم، باید زودتر از پدر در خانه می بودیم، ول نبودیم و مدیریت می شدیم و هر جایی می رفتیم، باید اجازه می گرفتیم. به همین دلیل نخستین جاذبه آمریکا برای من، آزادی عمل من بود.

این آزادی عمل، شوق داشت برایتان یا ترس؟

خیلی شادمان شده بودم، به من اجازه می داد تا دلم می خواهد فیلم ببینم. بعد از یک سال و نیم پدرم به انگلستان آمد و گفت قرار ما کارگردانی بود، نه بازیگری. گفتم این جا مدرسه سینمایی ندارد.

چرا پدرتان با کارگردانی مسئله ای نداشت، ولی با بازیگری داشت؟

سنتی فکر می کرد. کارگردانی در اجرا قدرت بیشتری داشت. تا وقتی که پدرم در انگلستان بود، طی10 روز مرا به آمریکا فرستاد. پولی هم به من داد و گفت خودت را یک جوری به آمریکا برسان و به لس آنجلس برو و منتظر باش تا پول بفرستم. یکی از شانس های من این بود که پسرخاله مادرم، در دانشگاه یواس سی داشت دکتری می گرفت. به مادرم گفته بود اینجا مدرسه خوب سینمایی دارد. وارد آمریکا که شدم، با اتوبوس و 4روزه به لس آنجلس رفتم؛ چون هزینه اش از هواپیما و قطار کمتر بود و می دانستم که باید تا قبل از رسیدن پول، صرفه جویی زیادی داشته باشم.

تجربه آمریکا چطور بود؟

چیزی که مرا تحت تأثیر قرار داد، وسعت این مملکت بود؛ انگار 50تا مملکت را به هم چسبانده بودند و شده بود یک مملکت. اصلاً پهناوری آن برایم عجیب بود. به نقشه نگاه ننموده بودم. 4شبانه روز توی اتوبوس بودم تا به مقصد برسم.

انگلستان بیشتر شما را تحت تأثیر قرار داد یا آمریکا؟

انگلستان، اول به خاطر اینکه تجربه اولم بود، دوم به خاطر اینکه این کشور مرکز تئاتر بود و من عاشق تئاتر بودم. همه چیز آنجا برایم جدید بود. کنار هایدپارک لندن، تماشای مردمی که برای صحبت و انتقاد از امور آمده بودند به شدت برایم جدید بود؛ اینکه عقاید مختلف با هم برخورد می کردند. چون چنین جایی نداشتیم و هنوز هم نداریم. در کل برای من، همه چیز انگلستان جدید بود. حتی وقت هایی هم که برای تفریح بیرون می رفتیم، باز هم همه چیزش جدید بود؛ چون خودت انتخاب می کردی با دوستانی که خودت انتخاب نموده ای، به تفریحی که خودت انتخاب نموده ای بروی. انگلستان خیلی دلچسب بود برایم. انگلستان برایم تاریخ و فرهنگ و معماری خاص و هویت داشت، ولی آمریکا چنین نبود.آمریکا خیلی عظمت و عظیمی داشت. چون درسم را هم در آمریکا خواندم، شیوه آموزشی آنها برایم خیلی جالب بود؛ یک شاگرد می توانست در هر سطحی، از استادش انتقاد کند بدون اینکه ترس داشته باشد مسئله ای برایش پیش می آید.

خاطرتان مانده که تا حالا چند تا سفر رفته باشید؟

نه. من فقط 15 سال پشت سر هم به کن می رفتم تا فیلم ببینم. 15سال هم پشت سر هم می رفتم که 2هفته در لندن باشم تا تئاتر ببینم. در کن، با اینکه حتی فیلمی هم برای نمایش نداشتیم، گاهی روزانه تا 6 تا فیلم هم می دیدم.

سفرهای شما بهانه سینما بود یا سینمای شما بهانه سفرها؟

من حتی می توانم سفرهایی را که برای تعطیلات و اوقات فراغت رفته ام، بشمارم. من تا زمانی که انقلاب نشده بود، بچه هایم را حتی به پارک هم نبرده بودم. به نظرم مرخصی اصولاً چیز بی ربطی است، چون از نگاه من کار نکردن معنی ندارد.

این نگاه، نگاه شخصی شماست یا چیزی که معتقدید باید وجود داشته باشد؟

پدرم هم همینطوری بود. من در این سن و سال، هنوز هم اول صبح از خواب بیدار شده و سر کارم می روم. سال های سال مدیر همین شرکت نساجی خانوادگی مان بودم، تا اینکه برادر عظیمم از خارج برگشت و مدیریت آن را بر عهده گرفت. بعد از انقلاب هم که به ایران برگشتم، 10سال اول نگذاشتند کار کنم، ولی من سالی یک فیلمنامه می دادم. مدیریت کارخانه نساجی هم بیشتر به این خاطر بود که برادر کوچک ترم سکته نموده بود و قادر به کار نبود. سینما واقعاً کار سختی است و کسی که از عهده آن برآید، می تواند از عهده کارهای دیگر هم برآید.

اتفاقاً بعضی از دوستان به ما گفتند که وجهه بیزینس فرمان آرا، قوی تر از وجهه سینمایی اوست...

الان برادر عظیمم برگشته و مدیرعامل است. ولی با این حال هر روز صبح زود اینجا هستم، حتی اگر در حال ضبط فیلمی هم باشم. هنوز عادت دارم که 6صبح از خواب بیدار شوم. تا ساعت یک ظهر شرکت هستم. اگر کاری باشد، بیشتر هم می مانم.

این انضباط را از پدرتان دارید دیگر؟

بله. اخلاق من بیشتر اخلاق پدرم بوده. در 93سالگی فوت کرد. شب قبل از فوتش، من و خواهر و برادرهایم را جمع کرد و گفت که فامیل را 2چیز نگه می دارد؛ محبت و اتحاد. سعی کنید با هم باشید و در زندگی تان هم خوش باشید. اخلاق ما اینطور نبود که حالا بیاییم و چون وضع مان خوب شده دیگر برویم خوشگذرانی و کار نکنیم.

جالب است که چنین نگاهی را در خیلی از کارآفرینان و صنعتگران قدیمی هم می بینیم. چرا؟

ما بین سال های 1315 تا 1325، تجمع عجیب و غریبی را در شعرا، هنرمندان، فیلمسازان، نویسندگان و... می بینیم؛ یعنی نقطه آغاز و حتی تولد آنها در این دهه بوده. ما هم توی آن گروه بودیم، عزیزانی چون کیارستمی، مهرجویی، آیدین آغداشلو و... هم بودند. یک حرکت اجتماعی بود. ما حتی فریم به فریم فیلم جمع می کردیم. آن زمان گوگل نبود که اطلاعات را پیگیری کنیم، در نتیجه خودمان شخصاً دنبال اطلاعات بودیم. نسل امروز چنین نیست. من در فیلمنامه جدیدی که نوشته ام، در دیالوگ 2 شخصیت آن به این نکته اشاره نموده ام. یکی از شخصیت ها می گوید زمانی که رمان باباگوریو را در جوانی می خوانده، تا چند ماه به حال او اشک می ریخته و دلش برایش می سوخته. اما وقتی به مدرسه می رود و از دانش آموزان می خواهد که آن را مطالعه نمایند، از نگاه آنها وحشت زده می گردد. آنها معتقد بودند که باباگوریو قطعاً اشتباه می نموده و احمق بوده و باید دخترانش را می زده و از خجالت بقیه آدم ها هم در می آمده. چنین نگاهی، مسلم است که به پدر و مادر و عظیم تر احترام نخواهد گذاشت. من از این ذهنیت واقعاً می ترسم.

تازه اگر کتابی مثل باباگوریو را بخوانند...

بله. این نسل می گوید که باباگوریو احمق بوده. گاهی درک نمی کنم نسل امروز به چه چیزی اعتقاد دارد. من در روزگار جوانی اصلاً کتاب قرض نمی دادم، چون این قدر منابع اطلاعاتی ام برایم مهم بود.

لابد می ترسیدید که برنگردد؟

(با خنده) می گویند احمق تر از کسی که کتاب قرض می دهد، کسی است که کتاب قرض گرفته شده را پس می دهد. این نگاه جوینده بودن نسل ما خیلی جالب بود. نسل امروز اطلاعاتی به اندازه یک اقیانوس دارد، به عمق چند سانتی متر.

اثر سفرهایی که داشته اید، در سینمای شما چه بوده؟

من هرچه فیلم ساخته ام برای مملکت و تماشاچی های این مملکت بوده، درحالی که امکان این را داشته ام که خیلی زودتر از خیلی های دیگر، راهی خارج شده و فیلم بسازم. در کانادا زن و بچه ام همراهم بودند و دیدم که پخش فیلم برایم بهتر است و زندگی ام را بیشتر تأمین می نماید. این بود که فیلم نساختم و آغاز به پخش فیلم کردم.

از این وسواس ها نداشتید که هنر باید برای هنر باشد و...؟

اولویت اول من خانواده ام هستند. همسر و بچه ها و نوه هایم مشغله ذهنی من هستند. از آن دست هنرمندان نیستم که بگویم برایم این جور چیزها مهم نیست و فقط دنبال هنرم می روم.

البته ذات هنر هم که از دل زندگی می آید و زندگی هم یعنی همین چیزها دیگر...

بله. زندگی اصلی من در واقع همین است. وقتی هم که تصویر چیزی را در فیلم هایم نشان می دهم، در واقع تصویر زندگی خودمان است. این واقعیتی است که حتی دوستان خوب من چون گلشیری، کیارستمی و... هم، بچه ها و خانواده شان برایشان مهم بودند.

و آیا حرفی مانده برای گفتن؟

اینکه بعضی کشورهای کوچک و نوظهور اطراف مان دارند به ما فخر می فروشند، مرا می ترساند. حتی در مقایسه با ایتالیا و...، ما قبل از آنها، به قول معروف آدم مهمه جهان بوده ایم. طبیعی است که این شرایط و سختی ها مرا می رنجاند و حتی می ترساند. اما با وجود همه ناملایمت ها و مسائلی که دیده ام و به من روا شده، هنوز هم وقتی کتابی را می خواهم برای کسی امضا کنم، می نویسم به امید روزهای بهتر. بله، هنوز هم برایشان می نویسم به امید روزهای بهتر.

ایران هنوز ناشناخته مانده

از من می پرسید کجا را باید به عنوان سفر اول به جوان ترها پیشنهاد دهم. (با خنده) هر جایی که پول شان رسید. ولی در کل ایتالیا برایم جالب است. فرانسه و انگلستان هم، و حتی اسپانیا. کلا جاهایی که فرهنگ شان برایشان مهم است را پیشنهاد می کنم. آلمان هم با اینکه زیاد رفته ام ولی چندان نمی پسندم. ولی در کل پیشنهاد می کنم اول ایران را خوب ببینند، مملکت عجیب و غریبی داریم که هنوز ناشناخته است. البته هنوز مسائل زیادی در این زمینه داریم. یک وقتی، قرار بود به ایتالیا بروم. در هواپیما با یک هیأت از مجلس ایران هم روبه رو شدم که با دعوت سفیر ایتالیا، به این کشور می رفتند. موقع برگشتن هم با هم بودیم. گفتند ما کلی کار می خواهیم انجام بدهیم و کلی ایده داریم. گفتم شما تا حالا به اصفهان رفته اید؟ گفتند بله، بارها. گفتم شما تا حالا بین راه خواسته اید که به دستشویی بروید؟ آدم اول باید عق بزند بعد وارد آن بگردد؛ این قدر که کثیف است. جهانگرد را که مستقیم از فرودگاه به هتل شاه عباسی نمی برید که! باید از این راستا برود؛ این هم شرایط بهداشت و امکانات شماست!

بدون کلاه نصف آدم ها مرا نمی شناسند

طبیعی است که از این کلاه به خاطر کچلی ام استفاده کنم. ولی واقعاً نمی دانم استفاده از این کلاه از کی آغاز شد. بگذارید یک خاطره بگویم. برای فیلمیاحقی به خارج رفته بودم. روزی که خواستم برگردم گفتند اگر بخواهیم درباره شما فیلمی بسازیم باید چه کار کنیم؟ گفتم یک سوئیت در یک هتل 5 ستاره بگیرید و در خدمت هستم. گفت پس کلاه تان هم سرتان باشد. گفتم تابستان است، کلاه نیاورده ام. در نهایت اینکه به قدیمی ترین کلاه فروشی لندن رفتیم و کلاهی انتخاب کردیم. قیمتش را 220پوند گفتند. گفتم این مخارج بر عهده شماست. چون جنسش ماهوت بود، یک برس هم برای تمیز کردنش گرفتم که البته هزینه اش را خودم دادم. جالب اینکه اگر کلاه سرم نگذارم، نیمی از آدم ها مرا نمی شناسند. از این کلاه ها هم چهار، پنج تا بیشتر ندارم، ولی به نوعی تبدیل به شمایل و نماد شناسایی من شده است.