کبوتربازی نوعی فلسفه ورزی است - مجله یافان

کبوتربازی معمولاً با خریدن یک جفت کبوتر ارزان شروع می گردد، اما خیلی زود کار به جایی می رسد که جایی برای هیچ چیز دیگری نمی ماند.

به گزارش مجله یافان به نقل از ترجمان علوم انسانی، هلن مک دونالد در تایمز لیترری ساپلمنت نوشت:

مگر چه چیزی در پروازدادنِ دسته ای کبوتر و نگاه کردن به آن ها وجود دارد که اینچنین آدم ها را شیفتۀ خود می کند؟ دیکنز جایی گفته است کبوتربازان، که عمدتاً از اقشار فرودست و حاشیه نشین جامعه اند، وقتی به کبوترهایشان نگاه می کنند، خودشان را می بینند که دارند پرواز می کنند و از شرایط بد زندگی شان دور می شوند. آیا کبوتربازی نوعی از امیدواری نیست؟

ده سال پیش، برای دیدن پسری که آن روزها با او دوست بودم، وارد یک باشگاه کبوترهای مسابقه ای شدم. دوستم در خانه ای ویلایی در یکی از مزارع ناحیۀ میدلند انگلستان زندگی می کرد و جَلدی داشت پر از کبوترهای جانسن، نژادی از کبوترهای مسابقه ای به رنگ آبی راه راه شبیه کبوترهای شهری ای که زمان زیادی را در باشگاه گذرانده بودند.

او را در یک خانۀ سیار پورتاکابین دیدم، در نقطه ای که فکر می کنم محل صید ماهی کپور در وسط زمستان بود. توده های درختان خیس توسکا همه جا به چشم می خوردند و باد شرقی نیرومند کابین را با هر وزش به این سو و آن سو تکان می داد. در داخل کابین، شعلۀ گاز کپسولی هیس هیس می کرد، شیشه ها را بخار گرفته بود و جمعی از مردان روی صندلی های پلاستیکی نشسته بودند. به جز دوست من، بقیه همگی بالای پنجاه سال سن داشتند.

جلیقه های ماهی گیریِ بادکرده، گرمکن ورزشی و کاپشن چرمی با نشان کبوتر به تن داشتند، روی بدنشان خالکوبی کرده بودند و با توضیح و تفصیل از رژیم های تغذیه، جهت وزش باد، نقطۀ رهایی و تمرین پرواز در جادۀ شمالی حرف می زدند. زخم های کهنه هنوز با مرهم کینه جویی التیام نیافته بود، زخم هایی که بیشترش در اثر عشق منحرفانۀ حامیان پرندگان به بازهای خونخوار و کشنده سر برآورده بود و من در تمام این مدت دم فرو بسته بودم. مسحور حرف های دیگران شده بودم و تنها کاری که از دستم برمی آمد این بود که آرزو کنم کاش کبوتر بودم. در این صورت، مردان آن اتاق را بیشتر مجذوب خود می کردم.

عشق به کبوترها منطقی است. کبوترها پرندگانی بسیار جذابند. با اینکه حدود 300 گونۀ وحشی از این نوع پرنده وجود دارد، کهن ترین و ماندگارترین رابطۀ انسان ها فقط با یک گونۀ خاص بوده است: کبوتر چاهی با نام علمی کلمبیا لیویا. این پرندۀ سیاه، آبی و سفید که روی صخره ها لانه می کند نیای کبوترهای شهری ما نیز محسوب می گردد. کبوتر، که برای اولین بار به دست سومری ها اهلی شد، اکنون به اندازۀ هر بنای معماری یا هر گلدان منقشی، نوعی میراث فرهنگی به شمار می آید.

در طول هزاران سال ما انسان ها شکلِ بدنِ این پرنده را از طریق زادگیری گزینشی تغییر داده ایم. ما کبوترهای چاهی را به گونه های بی شماری تبدیل کرده ایم، از گونه های بزرگِ بی پرواز گرفته تا جانوران استخوانی با چینه دان های بزرگ گواترمانند.

منقارشان را درازتر یا کوتاه تر کرده ایم و به آن ها غبغبک های پهن داده ایم، همچنین بال های فردار و تورمانند، دم هایی با چهل پر به جای دوازده پر معمولی، پاهای پردار و حلقه هایی تنگ از پر دور گردنشان که چشمانشان را می پوشاند. رفتارشان را نیز عوض کرده ایم؛ کبوترهای میگسار را پرورش داده ایم که با اندکی تفاوت ژنتیکی در هوا پشتک می زنند؛ پرنده هایی پراستقامت و بلندپرواز تولید کرده ایم که ساختار ژنتیکی شان باعث می گردد یک روز یا حتی بیشتر در هوا باشند و، مشهورتر از همه، کبوترهای مسابقه ای خلق کرده ایم، قهرمانان استقامت که اکنون می توانند تا مسافت 700 مایل را بدون توقف از نقطۀ رهایی تا محل نگهداریشان، یعنی جایی که خانه و آشیانۀ خود می دانند، پرواز کنند.

کتاب جَلدکردن، اثر جان دِی، از این نوع کبوتر سخن می گوید و کتابی بسیار گیراست. دی استاد ادبیات است و رفتار خلاف عرفش ستودنی است: او پس از دریافت درجۀ دکتری از دانشگاه آکسفورد در رشتۀ مدرنیسم، عصب شناسی و فلسفۀ ذهن، به مدت سه سال در لندن پیک دوچرخه سوار بود و در این باره توضیح حالی هم نوشته است. هم کتاب جَلدکردن و هم آن یکی، با عنوان سایکلوجئوگرافی، پر شده اند از جهت یابی و نقشه های مختلف در سفرهایی که تخیل خواننده را به کار می گیرند و می توان آن ها را به مجموعه ای گوناگون از منابع فرهنگی پیوند زد تا روایتی اثربخش و عمیق از آب در آید.

جَلدکردن فقط از کبوتر و تاریخچۀ این پرنده و علم کبوترشناسی حرف نمی زند -هرچند به خوبی از عهدۀ این کار برآمده است- بلکه از افرادی مثل فروید، دانا هاراوِی، رِیچل وایترید و مارتین هایدگر نیز سخن می گوید و از مضامینی مانند کودکی و دوری از وطن، پدر بودن، تاریخ، اجتماع، جغرافیا و ماهیت مورد اختلاف خانه و آشیانه بحث می کند. در اینجا هایدگر شخصیتی پرتکرار است، هم از لحاظ علاقۀ نویسندۀ کتاب به اینکه خانه یا در خانه بودن چه حسی می تواند داشته باشد و هم در مفهوم وسیع تر: فرضیات نگران کننده دربارۀ منزلگاه و تعلق در شرایط سیاسی کنونی مان جریان دارد. هایدگر، که به شدت دل مشغولِ ایدۀ خانه بود، معتقد بود گسترش جهانی شدن، افزایش جابه جایی ها و سنگربندی نیروهای جهانی رفته رفته پیوند قدیمی بین مردم و محل سکونتشان را از بین می برد.

او گفت که سرنوشت جهان بی خانمانی خواهد بود و دی رگه هایی از میراث اندیشه های هایدگر را در شکل گیری ایدۀ لبنسراوم5 (فضای زندگی) و تبدیل ایدئولوژیکِ خانه به جنگ افزار می بیند، جایی که در آن تعلق عبارت است از شمول یا محرومیت بر مبنای مفهوم سرزمین اجدادی و روابط خونی با موقعیت ها و مکان ها.

گرچه نگهداری کبوتر در انگلستان دورۀ ویکتوریا سنتی رایج بود -مشهور است که ویراستار یکی از ناشرانِ خاستگاه گونه ها پیشنهاد کرده بود داروین همۀ مطالب کتاب را به استثنای بخش های مربوط به کبوتران حذف کند، چون همۀ مردم به کبوتران علاقه مندند- ولی این کار بعدها کم کم به سرگرمی شهری تبدیل شد که بیشتر طبقۀ کارگر به آن مشغول بودند و همچنان مشغولند.

کبوتربازانی که دی در کتاب جَلدکردن با آن ها آشنا می گردد بازاریان، ساختمان سازها و کارگران هستند و دی خوب می داند که در این جمع جایی ندارد: روپوش کهنه نمایی می پوشد و با دوچرخه اش به جلسات باشگاه می رود. او برای تربیت کبوترهایش آن ها را قبل از روزهای مطالعه از حیاط کتابخانۀ بریتانیا، در مهمانی ها از بالکن دوستانش و در محل کار نیز از پنجرۀ دفترش در ناحیۀ بلومزبری رها می کند. اما اعتماد دیگر کبوتربازان را جلب می کند، همان مردان توداری که، در حال بازی با پس ماندۀ تخم مرغ اسکاچ و سوسیس پس از شب نشینی در باشگاه، می توانند نظراتی این چنینی صادر کنند: مرد خوبی بود، با این حال، در کار کبوتران وارد نبود.

چارلز دیکنز در مقاله ای گفته است که کبوتربازان محله های فقیرنشین اسپیتالفیلدز نوعی اشتیاق طبیعی داشتند برای ارتباط با هر گونه موجود زنده ای که بتواند از آنجا خارج گردد و در هوا به پرواز درآید و این نگرش یکی از درون مایه های اصلی کتاب را پدید آورده است: نه تنها کبوترداری از مدت ها پیش سرگرمی جوامع حاشیه نشین بوده است، بلکه با نگهداری کبوترها خودتان را هنگام پروازشان به جای آن ها تصور خواهید کرد. مسابقۀ کبوترپرانی اهمیت روان شناختی زیادی برای کبوتربازی دارد که در روز مسابقه ساعت ها چشم به آسمان می دوزد و برای بازگشت پرنده اش دعا می کند.

این سنتی وسواس گونه است و می تواند کششی مقاومت ناپذیر روی پیروانش داشته باشد: دی در ملاقات با یکی از کبوتربازان لندن به نام استیو می فهمد که او را در زمان جنگ، وقتی بچه بود، به کورن وال می برند، اما از آنجا فرار می کند و دوباره به لندن برمی گردد چون نمی توانسته دوری کبوترهایش را تحمل کند. دی به کبوترباز دیگری می گوید به خاطر علاقه به کبوترها در مسابقه شرکت کرده است و اگر برنده هم نشوند برایش مهم نیست. کبوترباز پاسخ می دهد: اولش این طور شروع می گردد. ولی خیلی زود روزی می رسد که باغچه ات به کبوترخانه تبدیل شده و زنت هم جا گذاشته و رفته.

انگیزۀ دی از نگهداری کبوتر این بود که کاری بکند تا منزل جدید خودش و همسرش ناتالیا در شهر لیتون بیشتر حس و حال خانه و کاشانه بدهد. و مطمئناً افزایش دستۀ کبوترهایش دقیقاً چنین نتیجه ای می دهد و پروازهای جهت یابی آن ها شبکه ای ایجاد می کند از راستاهایی خاص بین باغچۀ دی و محله و محله و جهانی گسترده تر. او در حین کار پشت میز آشپزخانه، از گوشۀ چشمش بال های پرندگانش را بیرون از پنجره می بیند که سوسو می زنند، مثل یادی از گذشته، مثل خاطره ای زنده.

به زودی زمان نخستین مسابقۀ پرندگانش فرا می رسد. از آنجا که کبوترها فقط به لانۀ خودشان باز می گردند و چون در هر مسابقه پرندگان گوناگون زیادی از کبوترخانه های مختلف مسابقه می دهند، مانند مسابقات اسب دوانی یا سگ دوانی خط انتهای وجود ندارد. درعوض، پرنده ها را به پابندهای پلاستیکی شماره داری مجهز می کنند و درون سبدهایی قرار می دهند تا به پرندگان دیگری ملحق شوند که در مسابقه شرکت خواهند کرد.

سپس آن ها را داخل کامیونی بارگیری می کنند و برای رهایی به نقطۀ دوری در شمال یا جنوب می برند. وقتی پرنده ای به آشیانه برمی گردد، صاحبش حلقۀ لاستیکی را از پایش درمی آورد و داخل ساعت مخصوصی قرار می دهد که زمان ورود کبوتر را به دقت ثبت می کند؛ همیشه برای مشخص برندۀ مسابقه مختصات هر یک از آشیانه ها نیز محاسبه می گردد.

اما نمی گردد فقط پرنده ها را جای دوری ببرید و انتظار داشته باشید به خانه برگردند. آن ها باید خانه را بشناسند و یاد بگیرند که خانه در کجای جهان قرار گرفته است. کبوتران این شناخت را ابتدا با پرواز در مجاورت نزدیک آشیانۀشان پیدا می کنند و سپس با پرواز گردشی در قالب دسته های کم سن پرندگان با مشخصه های زمینی آشنا می شوند تا بعدها از آن ها برای پیدا کردن راه خانه استفاده کنند، مشخصه هایی مانند: برج ها، جاده ها، رودخانه ها، راه آهن و تپه ها. اطمینان فزایندۀ کبوتران دی، که در اطراف پرسه می زنند ولی برمی گردند و به لانه شان به عنوان خانه وابسته می شوند، با احساس عاطفی عمیق و کاملاً قابل فهمی قوت می گیرد.

دی این معما را با ذوق فراوانی دنبال می کند؛ اینکه کبوتران مسابقه ای چگونه می توانند راه برگشتشان را از مکانی دور که قبلاً هرگز ندیده اند پیدا کنند. این پرندگان به روش های مختلفی راستایابی می کنند، مثلاً با قطب نمای خورشیدی، نوعی توانایی برای تشخیص میدان های مغناطیسی زمین و، حتی جالب تر از آن، با نوعی توانایی در تشخیص بوی باد. می دانیم که بادهای مختلف بوهای متفاوتی دارند و کبوترها موقعیت خود را براساس یک نقشۀ بویایی شناسایی می کنند.

علاقۀ وافر و فزایندۀ دی به فهم حرکات دقیق پرندگانش با نصب ردیاب جی پی اس روی آن ها به اوج خود می رسد، اما در لحظه ای باشکوه می فهمد که این کار نتیجۀ عکس می دهد، چراکه از رمزوراز و افسونِ ندانستن می کاهد. او با خرسندی به این نتیجه می رسد که: کبوترپرانی پادزهری برای شناخت پذیری جهان فراهم می کند. او هیچ وقت باورهای خرافی کبوتربازها را، که بی شمارند، تمسخر نمی کند؛ از او یاد می گیریم که باوری عمومی می گوید اوضاع جوی خورشید بر پروازها تأثیر می گذارد یا می توانیم جنسیت یک جوجه کبوتر را با آویزان کردن آونگی بالای سرش مشخص کنیم و یا می توانیم با ارزیابی الگو و رنگ چشمان یک کبوتر خصوصیاتش را بشناسیم. دی علاقۀ خاصی به رفتارهای عجیب و غریب دارد؛ سفر او برای ملاقات با روپرت شِلدرِیک، زیست شناس انگلیسی، در خانه اش در ناحیۀ همپستید لندن تاحدی شبیه یک سفر زیارتی بود، اما از طرفی نیز یک کلاس ویژه برای درآمیختن شکاکیت روشن بینانه با تحسین و احترام عمیق بود.

شلدریک شخصیتی رمانتیک برای دی است، مردی بلندقد و تکیده که پلک های افتادۀ چشمانش او را شبیه قوش مستی کرده بود که از داخل تلسکوپ نگاه می کند. شلدریک که مدت هاست از طرف جریان اصلیِ جامعۀ علمی طرد شده است، هیچ علاقه ای به نظریه های رایج دربارۀ سازوگار برگشتن کبوتران به خانه ندارد. او بر این باور است که جغرافی نقشی در این میان ندارد، بلکه کبوتران از طریق چیزی که خودش نوعی کشِ روانی می نامد با همدیگر و با آشیانه شان در ارتباطند. هرچند دی اشاره می کند که هنوز این نظر شلدریک به تأیید تجربی نرسیده است.

جَلدکردن کتابی پربار و لذت بخش است. فصل به فصل آن حکایتی است مرکب از سفر خود دی در مقام یک همسر، پدر و کبوترباز و داستان یکی از طولانی ترین پروازهای کبوترانش از شهر تورسو، دورترین نقطه در جادۀ شمال (مسابقات جادۀ جنوب مخصوص پرندگانی است که از اروپای غربی رها می شوند). استعارۀ زیبایی است. سرزمینی که کبوتر دی بر فرازش پرواز می کند و نیز آب وهوا و خطراتی که پشت سر می گذارد، قبل از اینکه سالم به لندن و خانه برگردد، همان داستان خود دی است که با صداقتی جذاب بیان می گردد.

او از امیدها و نگرانی هایش دربارۀ بارداری ناتالیا برای به جهان آوردن بچۀ دومشان می گوید و از دمدمی مزاجی شدیدش دربارۀ زندگی خانوادگی و پدربودن و میلش به آزادی که با نیازش به آسایش خانگی در کشمکش است. کبوتران همچون ارواحی محافظ او را در راستاِ پذیرش همراهی می کنند؛ کبوتران به او درس هایی تکان دهنده می آموزند، درس هایی دربارۀ رهاکردن زمام امور و اینکه زندگی خوب چیست.

آن ها به دی کمک می کنند تا راه خانه اش را بیابد. او در پروازهای آموزشی به پای کبوترش نامه هایی خطاب به ناتالیا می بندد تا به محض بازگشت کبوتر به خانه، ناتالیا پیام هایش را بخواند. دی این پروازها را چنین توصیف می کند: وسیلۀ ارتباطی ما با یکدیگر که پیوندهای خانوادگی مان را محکم می کند.

دی می گوید می توانیم از نحوۀ ارتباط کبوتربازها با پرندگانشان درس بگیریم، چون این ارتباط همراه با توجه عمیقی است که می توانیم عشق بنامیم. نگهداری کبوتر با گونه ای خانه دوستی لطیف همراه است که داستان های رایج دربارۀ طبیعت مردانۀ طبقۀ کارگر را زیر سؤال می برد. تمیزکاری کبوترخانه ها، مراقبت از جوجه ها، پاک کردن فضولات، وزن کردن دانه ها و نگهداشتن آرام کبوترها در دست برای معاینۀ دقیق و محبت آمیزشان؛ عجیب است که همۀ این ها نشانگر نقش های تمیزکاری و خانه داری، آشپزی و فرزندپروری است که طبق عرف به زنان نسبت داده می گردد.

دی به این غرابت و نتایج آن آگاه است و همین آگاهی به او مزیت خاصی در فهم معنای پدری، مردبودن و تشکیل خانه و کاشانه می دهد. در کتاب جَلدکردن شباهت های زندگی خانوادگی انسان ها و زندگی کبوترخانه ای کبوترها به زیبایی بیان شده است. دی از طرفی چشم انتظار تولد پسرش و از طرفی نیز چشم به راه بازگشت کبوترهایش است؛ در هر دو صورت باید صبوری، اطمینان، امید و پذیرش بی چون وچرا را بلد باشد. دی پس از به جهان آمدن پسرش، در حالی که بازوانش را در باغچۀ خانه گهوارۀ فرزندش می کند نگاهش به آسمان در پی بازگشت پرنده هایش است. و در حالی که جوجه ها را برای پرواز آموزشی به نقاطی دور از خانه می برد، با افکار و ترس هایی قدیمی روبرو می گردد که می داند بر نحوۀ تربیت فرزند اول خودش و همسرش تأثیر می گذارد. دخترش دورا هنگام تولد آسیب دیده بود و همین باعث شد دی همیشه نگرانش باشد و در مراقبت از او زیاده روی کند. اما درنهایت با بردن جوجه کبوترها به پروازهای آموزشی درمی یابد که دلواپسی در هر بار آزادسازی نتیجۀ جداییِ اجباریِ ناخوشایند اما لازم بود. هم من و هم کبوترها نیاز داشتیم از آن درس بگیریم.

احساس همسانی با موجودی خاص سخت نیست، مثل تجربۀ زیبای یک گربه که از خواب بلند می گردد و بدنش را کش و قوس می دهد یا نشاط باشکوه سگی که با سرعت تمام می دود. یکی از کارهای خوب دی در کتابش -در کنار خیل حرف های دلپذیر کتاب- طرح این پرسش است که احساس همدلی با کسی دیگر یا با یک دسته پرنده چه مفهومی می تواند داشته باشد. در سیر روایی کتاب، دی شخصیتی پیچیده می گردد، پدر، همسر، نویسنده، معلم، اما شخصیت دیگری نیز می گیرد، فردی دارای هویتی گسترده تر که با دستۀ پرندگانش پیوند می خورد؛ او بخشی از نوعی آگاهی توزیع شدۀ فرضی است که الگوهای رفتاری و سفرهای کبوترانش را در بر می گیرد. او در تأیید کبوتربازهایی که ملاقات می کند می نویسد: به نظر می رسد دستۀ پرندگانشان بخشی از خودشان و آن ها نیز بخشی از پرندگانشان شده اند.

امروزه فقط مفاهیمی مثل خانه، تعلق و گذرگاه مرزی نیست که اهمیت سیاسی وافری دارد. بلکه نگرانی درخصوص نظارت و دخالت فناوری نیز اهمیت یافته است، همچنین نگرانی در این باره که مردانگی از لحاظ فرهنگی به صورت قالب هایی درآمده که ممکن است انتها، مثل کبوتر یعقوبی که پرهای گردنش جلوی دیدش را می گیرد، نتیجۀ عکس بدهد. نویسندۀ جَلدکردن با سیر در همۀ این قلمروها بی صدا، با دقت و پیوسته به این می اندیشد که اکنون در کجا قرار داریم. دی توضیح می دهد که کبوترپرانی در بریتانیا خرده فرهنگی روبه مرگ است و رفته رفته عمدتاً پیرمردها مشغول آن می شوند، اما شاید هنوز امیدی به احیای آن باشد.

یکی از کبوتربازها می گوید: مهاجران همچنان این رسم را زنده نگه می دارند. فکر می کنم این کار آن ها را به یاد خانه می اندازد. خوش بینیِ آرام کتاب دربارۀ قدرت ما برای تغییر و یادگیری عشق ورزی به موجودات کوچک مدت ها در ذهنم خواهد ماند. چقدر عالی است که کبوترها می توانند شیوه ای برای اندیشیدن به خانه یادمان بدهند، شیوه ای بی نیاز از توسل به نژاد، تاریخ، مرزهای سیاسی و محرومیت. کبوترها وقتی بزرگ می شوند یاد می گیرند در خانه باشند و هر جای ممکن را به عنوان خانۀ خود انتخاب می کنند.

اطلاعات کتاب شناختی:

Day, Jon. Homing: On Pigeons, Dwellings and Why We Return. Hachette UK, 2019

پی نوشت ها:

این مطلب را هلن مک دونالد نوشته است و در تاریخ 20 آگوست 2019 با عنوان Pigeon Treat در وب سایت تایمز لیترری ساپلمنت منتشر شده است. وب سایت ترجمان آن را در تاریخ 4 دی 1398 با عنوان کبوتربازی نوعی فلسفه ورزی است و ترجمۀ مجتبی هاتف منتشر کرده است.

هلن مک دونالد (Helen Macdonald) روزنامه نگار، طبیعت گرا و نویسندۀ انگلیسی است. کتاب او با عنوان ق مثل قوش (H is for Hawk) برنده چندین جایزه ادبی از جمله جایزه ساموئل جانسون و جایزه ادبی کاستا شده است.